2023 թվականի սեպտեմբերը հայոց պատմության և առհասարակ քաղաքակիրթ աշխարհի տարեգրության մեջ հավերժ կհիշվի որպես մութ էջ՝ մատնանշելով մարդկային ևս մեկ աղետ կանխելու՝ աշխարհի անկարողությունը։ Ադրբեջանի իրականացրած էթնիկ զտումների հետևանքով Արցախը ամբողջովին հայաթափվեց՝ անվերադարձ փոխելով տասնյակ հազարավոր մարդկանց կյանքեր ու ճակատագրեր։
Որպես կանոն, անշուշտ, ամենածանր բեռն ընկավ շարքային քաղաքացիների ուսերին։ Մեկ շաբաթվա ընթացքում ավելի քան 100,000 արցախցի, այդ թվում՝ 30,000 երեխա, ստիպված եղավ լքել իր տունը, ունեցվածքը և նվիրական երազանքները՝ ապաստան փնտրելով Հայաստանում։ Յուրաքանչյուր ընտանիք ունի տառապանքի և կորստի իր սեփական պատմությունը, սակայն դրանց մեծ մասը, ցավոք, կմնան անհայտ ու չլսված՝ անարդարացիորեն մոռացության մատնվելով պատմության էջերում:
Այդ հազարավոր սրտառուչ պատմություններից մեկը մի կնոջ մասին է, ում ռուս ֆոտոլրագրող Վասիլի Կրեստյանինովը լուսանկարեց Կոռնիձորում: Չնայած կնոջ մասին մանրամասներն այն ժամանակ դեռ անհայտ էին՝ լուսանկարը լայն արձագանք ստացավ հայկական սփյուռքում և գրավեց մի շարք միջազգային լրատվամիջոցների ուշադրությունը: Լուսանկարում դեմքի լուրջ ու մտահոգ արտահայտությամբ արցախցի մայրը՝ 42-ամյա Լիլիթ Հարությունյանը, իր չորս երեխաների հետ քայլում էր «դեպի անորոշություն»։
Լիլիթը Արցախի Մարտունիի շրջանի Աշան գյուղից է, ով ականատես է եղել չորս պատերազմի։ Դրանցից յուրաքանչյուրը խլել է իր կյանքի մի մասը և խարխլել խաղաղ գոյությունն ու հիշողությունները։
Յոթ երեխաների մոր՝ Լիլիթի ութամյա դուստր Մանեն ծնվել է 2016 թվականի ապրիլյան քառօրյա պատերազմի, իսկ չորսամյա կրտսեր որդի Արենը 2020 թվականի Արցախյան 44-օրյա պատե-րազմի խիստ լարված օրերին։ Այդուհանդերձ, 2023 թվականի սեպտեմբերի 25-ն էր, որ նրանց համար դարձավ կյանքի ամենամութ օրերից մեկը:
AGBU Magazine-ին տված հարցազրույցում Լիլիթը մանրամասն նկարագրում է, թե ինչ պայմաններում են ստիպված եղել լքել Արցախը և ինչ ապրումներով են անվերադարձ հատել սահմանն ու հաստատվել Հայաստանում։

Հ. Լիլի՛թ, շնորհակալ եմ, որ համաձայնեցիք հարցազրույց տալ AGBU Magazine-ին: Ձեր լուսանկարը բավականին հայտնի դարձավ միջազգային լրատվամիջոցներում: Մենք կցանկանայինք իմանալ, թե ինչ էր տեղի ունենում կադրից այն կողմ։
Պ. Ամեն ինչ սկսվեց սեպտեմբերի 19-ին: Ինչպես միշտ ես արթնացա առավոտյան ժամը 5։30-ին, Աստվածաշունչ կարդացի, աղոթեցի և ամուսնուս ճանապարհեցի աշխատանքի, իսկ երեխաներիս՝ դպրոց։ Տնային գործերս ավարտելուց հետո մի փոքր գլխացավ սկսվեց, որը սովորաբար անցնում է միայն ննջելուց հետո: 19-ամյա աղջկաս՝ Քրիստինեին, խնդրեցի, որ Արենին նայի, որպեսզի կարողանամ մի կես ժամ հանգստանալ։
Հազիվ էի քուն մտել, երբ արթնացա ուժեղ հրետակոծության ձայներից. ասես անձրևի պես արկեր էին տեղում մեր տան վրա։ Քունս գլխիս, սարսափած վազեցի հյուրասենյակ, բայց երեխեքին այնտեղ չգտա։ Այդպիսի պահերին միշտ ամենավատն ես մտածում։ Կարծեցի՝ աղջիկս տղայիս տարել է դուրս խաղալու: Սարսափելի մտքերից կաթվածահար էի լինում, ու մի պահ ուղղակի ծնկներս թուլացան անելանելի վիճակից։ Ուշքի եկա աղջկաս բղավոցից։ Փառք Աստծո, նրանք էլ էին պառկել ննջելու կողքի սենյակում և արթնացել նույն ձայներից։
Շուտով տեսա նաև, որ մյուս երեխաներս են դպրոցից տուն վազում։ Բոլորին հավաքեցի, գնացինք նկուղ։ Այնտեղ արդեն ստիպված էի ինձ հավաքել ու չլացել, որպեսզի երեխաներն ավելի չվախենան: Գիտեք, երեխաները միշտ նայում են իրենց մոր դեմքին: Բայց ներքուստ սիրտս վախից պատռվում էր։ Տեսնելով հրետակոծության մասշտաբները՝ մտավախություն ունեի, որ ցանկացած պահի կմտնեն, ամեն ինչ կթալանեն, բոլորին կմորթեն ու կգնան։
Այդ օրն անցկացրինք նկուղ մտնելով ու դուրս գալով՝ կախված հրետակոծության ուժգնությունից։ Ավելի ուշ սկսեցին խփել ոչ միայն մարտական դիրքերի, այլև մեր տների ուղղությամբ։ Արկերից մեկն ընկավ հարևանի տան բակը, մյուսը՝ կոտրեց մեր խոհանոցի պատուհանը։
Քանի որ մեր տունը Մարտունի քաղաքի ծայրամասում էր, վախենում էինք նկուղում գիշերել։ Բացի դրանից, երեխաներս գերլարված էին, վախենում էին ամեն մի փոքր ձայնից, անընդհատ պատկերացնում էին, թե ինչ-որ մեկը դռան հետևում է կամ ինչ-որ մեկը մոտենում է նկուղին։ Դրա համար, երբ հրետակոծությունը թուլացավ ամուսնուս հետ գերադասեցինք գնալ Մարտունիի հանրային ապաստարաններ, որպեսզի ժողովրդի հետ լինենք։ Դա մեզ հարաբերական ապահովության զգացում տվեց։
Շուտով պաշտոնական ալիքները հայտարարեցին, թե իբր հրադադար է, բայց դա իրականությանը չէր համապատասխանում։ Պարզ լսում էինք, թե ինչպես էր ռմբակոծությունը շարունակվում։ Եվս երկու օր մնացինք ապաստարանում, հետո գնացինք սկեսուրիս տուն՝ քաղաքի կենտրոնին ավելի մոտ։ Այնտեղ իմացանք, որ այլևս մարտական դիրքեր չունենք. զենքերը վերցրել են ու զինվորներին ազատ արձակել։
Սեպտեմբերի 22-ին մի երկու ժամով վերադարձանք մեր տուն։ Կենտրոնում ջուր չկար, իսկ մեր տանը ջուր ունեինք հավաքած։ Գնացինք, ճաշ պատրաստեցինք, վառարանի վրա ջուր եռացրինք, երեխաներին լողացրինք, ճաշն ավարտեցինք, հետո վերադարձանք սկեսուրիս տուն։
Հենց հասանք, դուրս եկանք մեքենայից ու սկսեցինք քայլել Կարմիր խաչի ուղղությամբ։ Քայլելու ժամանակ արտասահմանցի մի լրագրող մոտեցավ մեզ լուսանկարելու։ Նորից նույն մտքերը եկան,
ինչ մեքենայում արտասահմանցի քաղաքական գործիչներին տեսնելիս։ Խոժոռվեցի ու վրդովված սկսեցի լաց լինել։ Հենց այդ պահին էլ արվել է լուսանկարը։
Հ. Ենթադրում եմ, որ շուտով ձեզ տեղեկացրին Արցախից հեռանալու մասին: Ինչպե՞ս դա տեղի ունեցավ:
Պ. Այս ընթացքում տարբեր բաներ էինք լսում։ Սկզբում ասում էին, թե իբր կարող ենք մնալ մեր տներում մինչև դեկտեմբերի վերջ, որից հետո պետք է որոշենք՝ ինտեգրվել և ապրել թուրքերի հետ, թե լքել մեր տները։ Անկեղծ ասած, դա ինձ հույս էր ներշնչում։ Ասում էի, դե մի քանի ամիս կապրենք, հետո Աստված մեծ է, մի բան կփոխվի, ի՞նչ իմանաս։
Բայց հարևանիս որդին պաշտոնական աղբյուրներից ստույգ տեղեկություն ուներ ու ասաց, որ այդ լուրերը սխալ են: Պետք էր պատրաստվել, քանի որ ցանկացած պահի ռուսները կարող էին գալ և դուրս հանել մեզ մեր տներից։ Հարևանիս տղան նաև խորհուրդ տվեց վառել ամեն ինչ. զինվորական փաստաթղթեր, զինվորական համազգեստ, բանակից նկարներ, նմանատիպ ամեն ինչ, քանի որ հակառակ դեպքում դա կարող էր մեզ համար վտանգավոր իրավիճակ ստեղծել։ Այդպես էլ արեցինք:
Վերադարձանք մեր տուն՝ իրերը հավաքելու։ Գիտե՞ք, մենք ամեն ինչ ունեինք մեր տանը, ամեն ինչ. կահույք, կենցաղային տեխնիկա, ընտանի կենդանիներ։ Հարմարավետ ապրելու բոլոր պայմաններն ունեինք, բայց ամեն ինչ թողեցինք ու եկանք, ոչինչ չեմ վերցրել։ Նույնիսկ թույլ չեմ տվել, որ երեխաներս նկարեն տունը: Չէի ուզում, որ հետո նայեն նկարներին ու լաց լինեն: Միայն մի քանի կտոր հագուստ և ուտելիք վերցրինք և վերջ:

Հ. Այդ դժվարին և անորոշ իրավիճակում ինչպե՞ս ինքնակազմակերպվեցիք մինչև Կոռնիձոր հասնելը:
Պ. Մինչ մենք հավաքվում էինք, քաղաքապետարանը սկսեց գրանցել վարելու ենթակա ավտոմեքենաները, որպեսզի պարզեր, թե ով է առանց փոխադրամիջոց մնում: Կեսգիշերին ամուսնուս ընկերն ասաց, որ Մարտունիից մոտ 50 մեքենա պատրաստվում է միանալ տարհանմանը, և եթե վառելիք ունենք, կարող ենք միանալ նրանց։
Սեպտեմբերի 23-ն էր։ Գիշերը անցկացրինք մեր տանը, իսկ առավոտյան մեր Ժիգուլիով շարժվեցինք դեպի Մարտունի։ Մեքենայում տասը հոգի էինք. ես ու ամուսինս, մեր վեց երեխաները, սկեսուրս և հանգուցյալ տալիս դուստրը։ Մեծ աղջիկս ամուսնացած էր Ստեփանակերտում ու իր ընտանիքի հետ այնտեղ էր։ Եղբայրս ու քույրերս էլ էին Ստեփանակերտում։ Ոչ մեկին չկարողացանք վերցնել:
Առավոտյան, երբ հասանք Մարտունիի մյուս մեքենաներին, իմացանք, որ նախորդ գիշերվանից դեռ այնտեղ են։ Վարորդներից մեկը մեզ ասաց, որ ադրբեջանցիները ռուսների ուղեկցությամբ եկել են զինաթափելու այնտեղի մարտական դիրքը։ Ռուսները, տեսնելով, որ պատրաստվում ենք հեռանալ, խորհուրդ են տվել գիշերը ճամփա չընկնել, քանի որ Մարտունիից Ստեփանակերտ տանող ճանապարհը վտանգավոր էր, և թուրքերը կարող էին կրակ բացել։
Ամուսինս՝ Կարենն առաջարկեց, որ բոլոր հիսուն մեքենաները մեկ շարասյունով, դանդաղ, իրար հետևից քշեն, որ չհրահրեն թուրքերին։ Ննգի գյուղի գլխավոր ճանապարհին չհասած՝ տեսանք, որ ևս տասը մեքենա պատրաստվում էին դուրս գալ։ Ամուսինս այնտեղի ոստիկանին պատմեց, թե ինչ ենք պլանավորել։ Ոստիկանը համաձայնվեց, ասաց, որ ինքը կգնա դիմացից, մեքենայի վրա էլ սպիտակ դրոշ կկապի՝ ի նշան խաղաղ տարհանման։ Դե, հետևաբար, մենք հետևեցինք նրան: Մեր մեքենան շարասյունում հինգերորդն էր։
Ռուսները, տեսնելով, որ պատրաստվում ենք հեռանալ, խորհուրդ են տվել գիշերը ճամփա չընկնել, քանի որ Մարտունիից Ստեփանակերտ տանող ճանապարհը վտանգավոր էր, և թուրքերը կարող էին կրակ բացել։
Հ. Քանի՞ անցակետ անցաք Հայաստան հասնելու համար, և ինչպե՞ս էին դրսևորում իրենց։
Պ. Երկու անցակետ: Ամբողջ ճանապարհն անցել եմ հայացքս դիմացս սևեռած, վախով լցված և լուռ աղոթելով, քանի որ պատկերացում չունեի, թե մեզ ինչպես կվերաբերվեին, կամ ինչ էր մեզ սպասվում։ Երեխաներիս հրահանգել էի, որ երբ հասնենք անցակետերին, բառ անգամ չարտաբերեն, ոչ էլ որևէ մեկի աչքերին նայեն։ Վախենում էի, որ ամեն բանից կարող են կպնել։
Որոշ ժամանակ դանդաղ գնալուց հետո հասանք անցակետին։ Մեքենաները կանգնեցին, ու բոլոր տղամարդիկ, այդ թվում՝ ամուսինս, դուրս եկան՝ տեսնելու, թե ինչ է կատարվելու։ Պաշտպանվելու ոչինչ չունեինք, նույնիսկ մի դանակ, ի տարբերություն նրանց, ովքեր մինչև ատամների ծայրը զինված հսկում էին ճանապարհը։ Առաջին մեքենան ստուգեցին ու թույլ տվեցին, որ գնա: Դրանից մի փոքր թեթևություն զգացինք։
Երբ մեր հերթը հասավ, մեզ կարգադրեցին, որ բացենք բեռնախցիկը, հետո հարցրին, թե քանի հոգի կա մեքենայում։ Փաստաթղթերը ստուգեցին։ Այդ ընթացքում մի ուրիշ թուրք զինվոր պտտվում էր մեքենայի շուրջը ու հանկարծ բացեց հետևի դուռը, որի մոտ աղջիկս էր նստած, ու ջղայն հայացքով գլուխը մտցրեց մեքենայի մեջ: Ես մյուս դռան կողքն էի ու սարսափած, ձեռքս բռնակին պահած սպասում էի, թե ինչ է անելու, որ վտանգի դեպքում դուրս վազեմ երեխայիս պաշտպանելու։ Այդ կես րոպեի ընթացքում ինչ սարսափելի միտք ասես չանցավ գլխովս, բայց հայացքս շատ խիստ էի պահում, իբր ընդհանրապես չեմ վախենում։ Իրականում դողում էի։ Դուռը բացելուց ու մեքենայի մեջ բոլորին զննելուց հետո նայեց ինձ, խիստ, ջղայն ձայնով ասաց «սալամ»։ Ես էլ նույն խիստ ու ջղայն ձայնով պատասխանեցի «սալամ»։ Դուռը շրխկացրեց, ու մեզ բաց թողեցին։
Երկրորդ անցակետի զինվորն ավելի քաղաքավարի էր: Ընդամենը մի քանի հարց տվեց, նույնիսկ թույլտվություն խնդրեց նայելու մեքենայի ներսը և սպասեց, մինչև ամուսինս բացեց դուռը։ Դուռը փակելուց հետո մեզ բարի ճանապարհ ասաց, թուրքերենով էլ ասաց «Աստված ձեզ հետ»։
Հ. Ի՞նչ զգացողություններ ունեցաք հայկական սահման հասնելիս:
Պ. Ամենատարբեր զգացմունքների տեղատարափ էր. թեթևություն, որ անցակետերն առանց խնդիրների անցանք, քանի որ այդ պահին միայն դրա մասին էի մտածում: Բայց հենց սահմանն անցանք, նոր լիովին գիտակցեցինք, որ ամեն ինչ անվերադարձ թողել ենք հետևում։ Էլ չեմ խոսում ընտանիքիս մյուս անդամների մասին, ում սահմանից այն կողմ էի թողել։ Սկսեցի նրանց համար անհանգստանալ ու աղոթել, որ ողջ առողջ մեզ միանան։ Հետևաբար, հենց անցանք, մի պահ թեթևության զգացում էր, իսկ հետո հոգիս պատեցին ուժասպառ լինելու, անորոշության, անհանգստության ու մի շարք այլ ծանր զգացողություններ:
Հետո, երբ Կոռնիձորի մոտ տեսա օտարերկրյա քաղաքական գործիչներին ու լրագրողներին, սկսեցի լաց լինել մեքենայի մեջ ու անզորությունից գոռալ. «Ինչո՞ւ եք մեզ նայում։ Ինչու՞ եք նկարում: Հիանալու բան կա՞։ Հիմա ես նման եմ թափառաշրջիկի՝ առանց տան, առանց ապրելու որևէ միջոցի: Այսքանից հետո ի՞նչ եք անելու այս լուսանկարները»:
Կարծես դա էլ քիչ էր, մեքենան լրիվ փչացավ ճանապարհի կեսին։ Ամուսինս փորձեց մարդ գտնել, ով կկարողանար օգնել քաշել մեքենան։ Առանց այն էլ մեքենաների մեծ մասը կամ անսարք էին, կամ առանց վառելիքի։ Մեկը համաձայնվեց մեքենան քաշել մինչև Կարմիր խաչի մարդասիրական օգնության կետը։
Հենց հասանք, դուրս եկանք մեքենայից ու սկսեցինք քայլել Կարմիր խաչի ուղղությամբ։ Քայլելու ժամանակ արտասահմանցի մի լրագրող մոտեցավ մեզ լուսանկարելու։ Նորից նույն մտքերը եկան, ինչ մեքենայում արտասահմանցի քաղաքական գործիչներին տեսնելիս։ Խոժոռվեցի ու վրդովված սկսեցի լաց լինել։ Հենց այդ պահին էլ արվել է լուսանկարը։

Հ. Ի՞նչ եղավ հետո:
Պ. Ամուսնուս ծանոթը եկավ Կոռնիձորից մեզ վերցնելու։ Մինչ այստեղ [Ստեփանավան] տեղափոխվելը, առաջին մի քանի օրը մնացինք Եղվարդում։ Բարեբախտաբար, ընտանիքիս մյուս անդամները նույնպես անվնաս հասան Հայաստան։ Աղջիկս ընտանիքով այժմ ապրում է Արթիկում՝ այստեղից երկու ժամ հեռավորության վրա:
Հիմա երեխաներս դպրոց ու մանկապարտեզ են հաճախում, իսկ ամուսինս աշխատում է տեղի ՀԷԿ-ում։ Մեր ընտանիքի միակ աշխատողը նա է ու պետք է հասցնի ամեն ինչ, այդ թվում՝ վճարել վարձը, որը մեզ համար շատ թանկ է։
Ամեն դեպքում, ես շնորհակալ եմ այն ամենի համար, ինչ մեզ տվել են այստեղ, բայց ներկայիս տան դիմացի հողն ավելի չոր է։ Այնտեղ շատ կանաչեղեն ունեինք, սեզոնին էլ ժենգյալով հաց էինք թխում։ Իմ այգին, իմ ընտանի կենդանիներն ու թռչունները ուրիշ էին: Դա էր իմ տունը։
Այնտեղ արդեն ստիպված էի ինձ հավաքել ու չլացել, որպեսզի երեխաներն ավելի չվախենան: Գիտեք, երեխաները միշտ նայում են իրենց մոր դեմքին: Բայց ներքուստ սիրտս վախից պատռվում էր։
Հ. Հասկանում եմ, թե որքան ծանր է հետ նայելը, բայց զգացվում է, թե ինչքան եք սիրել Արցախի կյանքը:
Պ. Գիտե՞ք, սահմանամերձ համայնքում ապրելը հեշտ չէ։ Կրակոցներ լսելը մեր առօրյան է եղել, էլ չեմ ասում պատերազմները։ Միշտ կատակել եմ, որ բալկոնից պատերազմ եմ նայում։
Արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակ ես ընդամենը 11 տարեկան էի, բայց շատ լավ ու պատկերավոր եմ հիշում, թե ինչպես էր մայրս հորս ճանապարհում ռազմաճակատ, բոլոր գյուղացի տղամարդկանց հաջողություն մաղթում, և երբ մեքենաները հեռանում էին, նա և թաղամասի մյուս կանայք ծնկի էին գալիս ու աղոթում իրենց ամուսինների ու եղբայրների համար:
Առաջին պատերազմն ավարտվեց հաղթանակով, բայց մեր հարմարավետ կյանքի գնով: Ժամանակին շինարար հայրս աշխատանքից զրկվեց, երբ 90-ականների կեսերին մեր թաղամասում բոլոր խոշոր շինարարական ծրագրերը կասեցվեցին: Դա մեզ ծանր վիճակի մեջ գցեց։ Չնայած մենք խելացի երեխաներ էինք՝ կարողացանք ավարտել միայն միջնակարգ դպրոցը, քանի որ հետագա կրթություն մեզ թույլ չէինք կարող տալ:
Հետո 18 տարեկանում Կարենի հետ ամուսնացա և Աշանից տեղափոխվեցի իր հայրենի Մարտունի քաղաքը։ Ճիշտ է, մեր ընտանիքը բազմաթիվ դժվարությունների է բախվել, բայց, ընդհանուր առմամբ, պատերազմների արանքում մեզ հաջողվել է գեղեցիկ ու ներդաշնակ կյանք վարել: Ես զբաղվում էի տնային տնտեսությամբ, Կարենն էլ աշխատում էր մեր ՀԷԿ-ում։ Երբ արդեն բազմազավակ էինք, քաղաքապետարանը մեզ մեծ տուն նվիրեց, որը վերջապես դարձավ մեր երազանքի տունը: Տան դիմաց մեծ, ընդարձակ այգի կար, ու Արցախում աճող գրեթե բոլոր պտղատու ծառերից ունեինք։ Էլ չեմ ասում թռչուններն ու ընտանի կենդանիները։ Առհասարակ մեր թռչնամիսը տնից էր։ Դրա համար մենք այն եզակի ընտանիքներից էինք, որ շրջափակման ժամանակ էական դժվարությունների չբախվեցինք։ Բայց միևնույն է, ում էր պետք, երբ գիտեի՝ մի քանի կիլոմետր հեռավորության վրա աղջկաս ընտանիքը, քույրերս ու եղբայրս Ստեփանակերտում առանց սննդի ու վառելիքի նստած են։ Ստեփանակերտում վիճակը ծայրահեղ էր, ու անզորություն էինք զգում, որ չէինք կարողանում ուտելիք հասցնել նրանց։ Վառելիք չունեինք։ Մի քիչ պահել էինք սև օրվա համար։ Դա էլ եկավ սեպտեմբերին։

Հ. Մասնագետներն ասում են, որ պատերազմն ամենաշատն ազդում է երեխաների հոգեվիճակի վրա: Ինչպե՞ս են նրանք իրենց զգում:
Պ. Այո, ճիշտ է: Ես զգում եմ, որ հաճախ մեր մեջ են փորձում ուժ գտնել։ Իրենց ավելի ապահով են զգում, երբ մենք լավ տրամադրություն ենք ունենում: Սակայն հատկապես կրտսեր տղաս շատ է ազդվել։ Դեկտեմբերին այստեղ միջոցառում կար, պետք է հանրային տոնածառի լույսերը վառեին։ Երեխաներին տարա հրապարակ, որ ուրախանան, ցրվեն։ Սկզբում լավ էր, բայց երբ մյուս երեխաները սկսեցին տոնական պայթուցիկներով խաղալ, Արենը սկսեց վախենալ ու լաց լինել։ Հարցրեց. «Մեզ խփու՞մ են: Արի գնանք, չեմ ուզում մնանք»: Ստիպված մտանք եկեղեցի, որ իրեն ավելի ապահով զգար:
Փոքրս նաև չի սիրում, երբ աղոթում եմ։ Դա կապում է վտանգի հետ: Ամեն անգամ, երբ տեսնում է, որ աղոթում եմ, լացելով հարցնում է՝ «Ի՞նչ է եղել: Ինչո՞ւ ես աղոթում: Էլ չեմ ուզում աղոթես: Էլի պատերա՞զմ է»: Ես գիտեմ, որ երեխաս մասնագետի օգնության կարիք ունի, բայց այս պահին դա մեզ համար ֆինանսապես անհնար է:
Հ. Այս բոլոր դժվարություններից հետո ինչպե՞ս եք տեսնում ձեր ընտանիքի ապագան:
Պ. Անորոշ է: Իհարկե, մենք միշտ հույս կունենանք, որ մի օր կվերադառնանք։ Բայց առայժմ մնալու ենք Հայաստանում։ Արցախից շատերն են գնացել Ռուսաստան, Ֆրանսիա, բայց սա է մեր հայրենիքը, և մենք պետք է մնանք։ Բայց, գիտեք, մենք մտավախություն ունենք, որ ցանկացած պահի նույնը կարող է կատարվել նաև Հայաստանում։ Դրա համար ես չգիտեմ: Շատ անորոշ է։